Razem przeciwko SLAPP. Apel organizacji pozarządowych

Dwa lata temu ARTICLE 19 (orga­ni­za­cjA bro­nią­cej praw czło­wie­ka) prze­ana­li­zo­wa­ła zja­wi­sko SLAPP wymie­rzo­ne w dzien­ni­ka­rzy w Euro­pie. SLAPP, czy­li stra­te­gic law­su­it aga­inst public par­ti­ci­pa­tion – ozna­cza nad­uży­cia wpły­wo­wych osób lub firm pole­ga­ją­ce na kie­ro­wa­niu pozwów sądo­wych prze­ciw­ko swo­im krytykom.

W kil­ku­na­stu euro­pej­skich kra­jach:  Pol­sce, Bel­gii, Buł­ga­rii, Chor­wa­cji, Fran­cji, Węgrzech, Irlan­dii, Wło­szech, Mal­cie, Sło­we­nii i Wiel­kiej Bry­ta­nii zaob­ser­wo­wa­no nasi­la­ją­ce się ten­den­cje do wyta­cza­nia spraw SLAPP prze­ciw­ko dzien­ni­ka­rzom, mediom, orga­ni­za­cjom spo­łe­czeń­stwa oby­wa­tel­skie­go i oso­bom pry­wat­nym. W żad­nym z bada­nych kra­jów nie ma spe­cjal­nych prze­pi­sów doty­czą­cych SLAPP, a usta­wo­daw­stwo kra­jo­we nie zapew­nia wystar­cza­ją­cej ochro­ny przed nad­uży­wa­niem pra­wa w celu wywo­ła­nia „efek­tu mro­żą­ce­go” wśród osób kry­ty­ku­ją­cych publicz­nie osób wpły­wo­wych i polityków.

Wio­sną br. weszła w życie unij­na Dyrek­ty­wa anty-SLA­P­Po­­wa, któ­ra jest odpo­wie­dzią na zja­wi­sko pozy­wa­nia dzien­ni­ka­rzy, akty­wi­stów czy naukow­ców za kry­ty­kę osób wpły­wo­wych czy nagła­śnia­nie nad­użyć wła­dzy. Kra­je człon­kow­skie, w tym Pol­ska, mają obec­nie dwa lata na jej imple­men­ta­cję. Jed­nak zda­niem auto­rów ape­lu, samo wdro­że­nie dyrek­ty­wy do pol­skie­go pra­wo­daw­stwa nie wystar­czy. 

Treść apelu społeczeństwa obywatelskiego „Razem przeciwko SLAPP”

W kwiet­niu 2024 r. weszła w życie unij­na Dyrek­ty­wa anty-SLA­P­Po­­wa, któ­ra jest odpo­wie­dzią na zja­wi­sko pozy­wa­nia dzien­ni­ka­rzy, akty­wi­stów czy naukow­ców za kry­ty­kę osób wpły­wo­wych, czy nagła­śnia­nie nad­użyć wła­dzy. Kra­je człon­kow­skie, w tym Pol­ska, mają obec­nie dwa lata na jej imple­men­ta­cję do swo­ich sys­te­mów praw­nych. Jed­nak samo wdro­że­nie dyrek­ty­wy do pol­skie­go pra­wo­daw­stwa nie wystar­czy. My, dzien­ni­ka­rze, wydaw­cy, przed­sta­wi­cie­le i przed­sta­wi­ciel­ki orga­ni­za­cji poza­rzą­do­wych, grup akty­wi­stycz­nych, śro­do­wi­ska aka­de­mic­kie­go i nauko­we­go pod­kre­śla­my, że do efek­tyw­ne­go zaję­cia się pro­ble­mem SLAPP-ów potrzeb­na jest grun­tow­na rewi­zja pol­skie­go pra­wa i przy­ję­cie ambit­nych roz­wią­zań, któ­re wykra­cza­ją poza mini­mal­ne wytycz­ne Dyrektywy.

SLAPP‑y, stra­te­gicz­ne dzia­ła­nia praw­ne zmie­rza­ją­ce do stłu­mie­nia deba­ty publicz­nej, to spra­wy ini­cjo­wa­ne w celu pognę­bie­nia oso­by bądź orga­ni­za­cji wypo­wia­da­ją­cej się na tema­ty istot­ne publicz­nie. Ini­cja­tor SLAPP‑u dys­po­nu­je zazwy­czaj zna­czą­co więk­szą wła­dzą eko­no­micz­ną lub poli­tycz­ną od oso­by pozy­wa­nej, lub oskarżonej.

Z uzna­niem przyj­mu­je­my publicz­ne wypo­wie­dzi Mini­stra Spra­wie­dli­wo­ści Ada­ma Bod­na­ra o zagro­że­niu, jakie SLAPP‑y sta­no­wią dla wol­no­ści sło­wa. Bio­rąc pod uwa­gę naj­wyż­sze posza­no­wa­nie dla unij­nych wymo­gów ze stro­ny Mini­ster­stwa Spra­wie­dli­wo­ści oraz zbli­ża­ją­cą się pol­ską pre­zy­den­cję w Radzie UE, żywi­my uza­sad­nio­ną nadzie­ję, że nasz kraj zde­cy­du­je się dać przy­kład jako pio­nier euro­pej­skiej legi­sla­cji anty-SLA­P­Po­­wej. W celu wspar­cia prac legi­sla­cyj­nych nad regu­la­cja­mi anty-SLAPP Pol­ska Gru­pa Robo­cza prze­ciw SLAPP-om, w tym HFPC wraz z ARTICLE 19 i Sie­cią Oby­wa­tel­ską Watch­dog Pol­ska prze­sta­wia­ją doku­ment Pro­po­zy­cje zmian praw­nych w celu wdro­że­nia dyrek­ty­wy w spra­wie ochro­ny osób, któ­re anga­żu­ją się w deba­tę publicz­ną, przed ewi­dent­nie bez­pod­staw­ny­mi lub sta­no­wią­cy­mi nad­uży­cie postę­po­wa­nia­mi sądo­wy­mi („stra­te­gicz­ne powódz­twa zmie­rza­ją­ce do stłu­mie­nia deba­ty publicz­nej” tzw. SLAPP).

Pro­po­zy­cja zmian zosta­ła sfor­mu­ło­wa­na na pod­sta­wie pogłę­bio­nej ana­li­zy Dyrek­ty­wy anty-SLA­P­Po­­wej, pra­wa pol­skie­go, mię­dzy­na­ro­do­wych stan­dar­dów wol­no­ści sło­wa, wywia­dów gru­po­wych z obroń­ca­mi, peł­no­moc­ni­ka­mi, sędzia­mi i prokuratorami.

My, niżej pod­pi­sa­ni, postu­lu­je­my nastę­pu­ją­ce kie­run­ki dla anty-SLA­P­Po­­wych zmian praw­nych w Polsce:

1. GWARANCJE OCHRONY PRZED SLAPPAMI NIE MOGĄ BYĆ OGRANICZONE TYLKO DO POSTĘPOWAŃ CYWILNYCH, W SZCZEGÓLNOŚCI KONIECZNE JEST UWZGLĘDNIENIE PRAWA KARNEGO

2. WPROWADZENIE ODPOWIEDNIO OBSZERNEGO KATALOGU PRZESŁANEK WSKAZUJĄCYCH, ŻE CELEM POSTĘPOWANIA JEST TŁUMIENIE DEBATY PUBLICZNEJ

Kata­log ten powi­nien uwzględ­niać naj­częst­sze typy rze­czy­wi­stych abu­zyw­nych prak­tyk sto­so­wa­nych przez oso­by ini­cju­ją­ce postę­po­wa­nia typu SLAPP. Dla­te­go kata­log prze­sła­nek z dyrek­ty­wy powi­nien zostać roz­sze­rzo­ny o dodat­ko­we ele­men­ty z uwzględ­nie­niem wskaź­ni­ków obec­nych w innych aktach pra­wa mię­dzy­na­ro­do­we­go lub usta­wo­daw­stwie innych państw. Szcze­gól­ne zna­cze­nie mają w tym zakre­sie Zale­ce­nia Rady Euro­py, któ­re pro­po­nu­ją dzie­się­cio­punk­to­wy kata­log prze­sła­nek wska­zu­ją­cych, że dane postę­po­wa­nie ma cechy SLAPP‑u.

3. OBJĘCIE PRAWEM ANTY–SLAPP SPRAW KRAJOWYCH

Jako że zakres Dyrek­ty­wy jest ogra­ni­czo­ny do spraw z ele­men­tem trans­gra­nicz­nym, pol­skie anty-SLA­P­Po­­we zmia­ny praw­ne muszą objąć tak­że spra­wy nie­po­sia­da­ją­ce takie­go ele­men­tu. Stwier­dza­my, że aby pra­wo dzia­ła­ło zgod­nie ze swo­im celem, któ­rym w tym wypad­ku jest zwal­cza­nie spraw typu SLAPP, na pozio­mie kra­jo­wym koniecz­ne jest roz­cią­gnię­cie ochro­ny na wszyst­kie tego typu sprawy.

4. KONIECZNOŚĆ ZASTOSOWANIA SZERSZYCH PRZESŁANEK W KONTEKŚCIE MECHANIZMU WCZESNEGO ODDALENIA SPRAW

Insty­tu­cja wcze­sne­go odda­le­nia postę­po­wa­nia mają­ce­go cha­rak­ter SLAPP‑u sta­no­wi klu­czo­wy śro­dek ochro­ny przed taki­mi spra­wa­mi. Z Dyrek­ty­wy wyni­ka obo­wią­zek zapew­nie­nia mecha­ni­zmu wcze­sne­go odda­le­nia rosz­cze­nia zmie­rza­ją­ce­go do stłu­mie­nia deba­ty publicz­nej ze wzglę­du na jego „oczy­wi­stą bez­za­sad­ność” — ale każ­de pań­stwo może wpro­wa­dzić prze­pi­sy usta­na­wia­ją­ce sku­tecz­niej­sze gwa­ran­cje pro­ce­du­ral­ne. W Pol­sce będzie to koniecz­ne, ponie­waż dotych­cza­so­wa kra­jo­wa prak­ty­ka sądo­wa poka­zu­je, że ogra­ni­cze­nie tej insty­tu­cji tyl­ko do spraw „oczy­wi­ście bez­za­sad­nych” pozba­wi­ło­by ten śro­dek ochro­ny real­nej sku­tecz­no­ści. Sądy w Pol­sce przyj­mu­ją bowiem bar­dzo restryk­cyj­ną inter­pre­ta­cję zbli­żo­nych pojęć.

5. WPROWADZENIE WSZYSTKICH ŚRODKÓW ZARADCZYCH PRZEWIDZIANYCH W DYREKTYWIE

Sąd musi mieć zapew­nio­ną moż­li­wość orze­cze­nia róż­nych rodza­jów środ­ków zarad­czych w przy­pad­ku uzna­nia, że postę­po­wa­nie ma cha­rak­ter typu SLAPP. Pra­wo powin­no prze­wi­dy­wać moż­li­wość nało­że­nia sank­cji na oso­bę ini­cju­ją­cą SLAPP, moż­li­wość zasą­dza­nia rekom­pen­sa­ty od takiej oso­by, moż­li­wość wło­że­nia na daną oso­bę obo­wiąz­ku peł­ne­go zwro­tu kosz­tów pro­ce­su i moż­li­wość naka­za­nia danej oso­bie obo­wiąz­ku publi­ka­cji orze­cze­nia sądo­we­go (poda­nia wyro­ku do publicz­nej wia­do­mo­ści). Tyl­ko odpo­wied­nio sze­ro­ka gama moż­li­wych środ­ków pozwo­li na dosto­so­wa­nie spo­so­bu reak­cji ade­kwat­nie do oko­licz­no­ści danej sprawy.

6. WYKLUCZENIE LEGITYMACJI CZYNNEJ SKARBU PAŃSTWA I JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W SPRAWACH O OCHRONĘ DOBREGO IMIENIA

ale­ży wpro­wa­dzić mecha­nizm ochro­ny wol­no­ści sło­wa wyni­ka­ją­cy ze stan­dar­du przed­sta­wio­ne­go w wyro­ku Euro­pej­skie­go Try­bu­na­łu Praw Czło­wie­ka OOO Memo prze­ciw­ko Rosji z 15 mar­ca 2022 r. (spra­wa 2840/10).

7. DEKRYMINALIZACJA ZNIESŁAWIENIA I ZNIEWAŻANIA

Naj­waż­niej­szym kie­run­kiem zmian dla pra­wa kar­ne­go jest zli­kwi­do­wa­nie prze­pi­sów sta­no­wią­cych pod­sta­wę wsz­czy­na­nia naj­bar­dziej uciąż­li­wych SLAPP-ów, a tym samym uchy­le­nie art. 212 i 216 k.k. Uchy­le­niu tych prze­pi­sów powin­na towa­rzy­szyć odpo­wied­nia refor­ma pro­ce­du­ry cywilnej.

8. SZERSZE ZMIANY W RAMACH PRAWA KARNEGO MATERIALNEGO

Nale­ży tak­że roz­wa­żyć zmia­nę bądź uchy­le­nie prze­pi­sów takich jak art. 133 (publicz­ne znie­wa­ża­nie naro­du pol­skie­go lub Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej), art. 135 § 2 (znie­wa­że­nie Pre­zy­den­ta RP), art. 137 (znie­wa­ża­nie lub uszka­dza­nie flag, godeł i innych zna­ków), art. 226 (znie­wa­że­nie funk­cjo­na­riu­sza publicz­ne­go lub kon­sty­tu­cyj­ne­go orga­nu RP), art. 261 (znie­wa­że­nie pomni­ka) oraz art. 196 (obra­za uczuć reli­gij­nych) kodek­su karnego.

9. WPROWADZENIE ZMIAN W RAMACH PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO

W zakre­sie pra­wa kar­ne­go pro­ce­so­we­go nale­ży prze­pro­wa­dzić sze­reg nowe­li­za­cji, któ­re pozwo­li­ły­by na zapew­nie­nie mecha­ni­zmów ochro­ny kore­spon­du­ją­cych z mecha­ni­zma­mi, któ­re dyrek­ty­wa unij­na, po ade­kwat­nej imple­men­ta­cji, wpro­wa­dzi do pra­wa cywilnego.

Jako przed­sta­wi­cie­le róż­nych śro­do­wisk, któ­rym zale­ży na otwar­tej i trans­pa­rent­nej deba­cie publicz­nej, pod­kre­śla­my, że SLAPP‑y mogą dotknąć każ­de­go, sta­no­wiąc poważ­ne zagro­że­nie dla demo­kra­cji. Dla­te­go łączy­my siły i ape­lu­je­my o wpro­wa­dze­nie sze­ro­ko zakro­jo­nych zmian praw­nych, któ­re sku­tecz­nie ochro­nią spo­łe­czeń­stwo obywatelskie.